Zmiana to termin, który determinuje sposób myślenia o współczesnym świecie, człowieku, a nawet profesjonalnej działalności pomocowej. Analizując zmianę, można ją potraktować zarówno jako pojęcie, jak i kategorię. Według Małgorzaty Lewartowskiej-Zychowicz pojęcie i kategoria mają tylko częściowy wspólny zakres znaczeniowy. Kategorię można uznać za szczególny przypadek pojęcia, który posiada moc sensotwórczą oraz daje możliwości budowania teorii (Lewartowska-Zychowicz 2001 s. 79). Przykładem teorii, która powstała wokół kategorii zmiany jest teoria zmiany społecznej. Jak stwierdza Andrzej Radziewicz-Winnicki, zmianę w ramach tej teorii pojmuje się jako pewien zespół procesów, które prowadzą do kolejnego szczebla rozwoju społeczeństwa (Radziewicz-Winnicki 2005, s. 30).

„Zmiana społeczna jest dla socjologa zmianą względną, zmianą w pewnych określonych granicach i w odniesieniu do czegoś, co w tych samych graniach pozostaje niezmienne” (Znaniecki, 1988, s. 330). Badanie zmiany społecznej, zdaniem P. Sztompki (2005) stanowi samo sedno socjologii. Istnieją trzy podstawowe intelektualne narzędzia umożliwiające analizę, interpretację i rozumienie zmiany społecznej. Można je przyporządkować do następujących dziedzin:

1. „Myślenia potocznego, w którym ludzie w naturalny sposób rozważają pewne luźne idee, poglądy i wyobrażenia na temat zmiany społecznej, w chwili gdy zaczynają zastanawiać się nad swoim życiem;
2. Filozofii społecznej i politycznej, które od refleksji potocznej przeszły na poziom autonomicznej, wyspecjalizowanej i racjonalnej analizy, wytwarzającej złożone kategorie, wizje i doktryny;
3. Właściwych nauk społecznych – historii, ekonomii, nauk politycznych, antropologii społecznej, socjologii – które do zmieniającej się rzeczywistości społecznej zaczęły stosować metodyczną, krytyczną i zorientowaną na fakty analizę, dochodząc do bardziej rygorystycznych pod względem naukowym, opartych na faktach pojęć, modeli i teorii (Sztompka, 2005).

Pojęcie zmiany społecznej wywodzi się z modelu systemowego, oznacza zmiany zachodzące wewnątrz systemu, lub też obejmujące go. „Jeżeli mówimy o zmianie, mamy na myśli coś, co powstaje po jakimś czasie; to znaczy, mamy do czynienia z różnicą między tym, co może być obserwowane przed danym punktem czasu, i tym co widzimy po tym punkcie czasu. Aby można było określić różnice, jednostka analizy musi zachować minimum tożsamości – mimo zmiany w czasie” (Strasser, Randall, za: Sztompka, 2005, s. 20).

Zmiana społeczna składa się z trzech następujących elementów:

1. Różnica;
2. W różnych momentach czasu;
3. Między stanami tego samego systemu (Sztompka, 2005, s. 20).

W kontekście modelu systemowego ujawniają się następujące możliwości zmiany:

1. Zmiana składu – np. rekrutacja do grupy, migracje z jednej grupy do innej;
2. Zmiana w strukturze – np. pojawienie się więzi przyjacielskich, krystalizacja władzy;
3. Zmiana funkcji – np. osłabienie lub zanik ekonomicznej funkcji rodziny, specjalizacja zawodowa;
4. Zmiana granic – np. wchłonięcie jednej grupy przez inną, łączenie się grup;
5. Zmiana w relacjach podsystemów – np. kontrola rodziny przez władzę totalitarną;
6. Zmiana w środowisku – np. trzęsienie ziemi, pojawienie się epidemii (Sztompka, 2005, s. 21).

Przez pojęcie zmiany społecznej można rozumieć wymianę lub zamianę wybranych elementów porządku społecznego na inne. Kiedy zmiany zachodzą spontanicznie mamy do czynienia z ewolucją społeczną. Kiedy z kolei jest odgórnie zaplanowana np. przez państwo, zachodzącą zmianę ujmuje się jako reformę. Pojęcie zmiany wbudowane jest w pojęcie rozwoju, rozumianego jako ukierunkowany proces zmienności w czasie. Wówczas akcentowany jest procesualny charakter zmiany.

Bibliografia:

1. Lewartowska-Zychowicz M. (2001), Między pojęciem a kategorią, Kraków: Impuls.
2. Radziewicz-Winnicki A. (2005), Społeczeństwo w trakcie zmiany, Gdańsk: GWP.
3. Sztompka P. (2005), Socjologia zmian społecznych, Kraków: Wyd. Znak.
4. Znaniecki F. (1988), Wstęp do socjologii, Warszawa: PWN.